Rozwód

Rozwód jest podstawowym sposobem rozwiązania małżeństwa. W związku z tym, wobec coraz częściej zdarzających się sytuacji rozpadu związków małżeńskich, poszukuje się odpowiedzi na pytania związane z przebiegiem tego rodzaju procesu, czy właściwym przygotowaniem się do niego. Oczywiście przed rozpoczęciem sprawy rozwodowej, a nawet przed wniesieniem do sądu stosownego pozwu, konieczne jest poznanie mechanizmów rządzących tego rodzaju postępowaniem. Te zaś zostały określone przede wszystkim w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, który określa kiedy i w jakich okolicznościach rozwód jest dopuszczalny oraz kiedy nie można go uzyskać, a także rozstrzygnięcia jakich kwestii muszą znaleźć się w wyroku rozwodowym. Zarówno w teorii, jak i w praktyce zagadnienia te nie są łatwe – stąd jedną z najgorszych rzeczy, którą mogą zrobić osoby mające zamiar ubiegać się o rozwód jest przyjęcie, że stanowi on jedynie formalność.

Przesłanki, które uprawniają są do orzeczenia rozwodu zostały ściśle określone w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z jego art. 56 § 1 rozwód jest dopuszczalny tylko wówczas, gdy pomiędzy małżonkami nastąpił „trwały i zupełny” rozkład pożycia. Mówiąc najprościej chodzi tutaj o sytuacje, w której ustają wszelkie relacje łączące małżonków. Sądy w wyrokach rozwodowych najczęściej przyjmują, że rozkład pożycia ma charakter zupełny, gdy zerwaniu ulegną zarówno fizyczne, jak i duchowe oraz gospodarcze więzy. Ponadto rozkład ten musi mieć charakter trwały, a więc wykluczający możliwość powrotu małżonków do wspólnego życia. Oczywiście określenie tego rodzaju okoliczności ma charakter ocenny, jednak sąd rozwodowy nigdy nie może przeprowadzać jej w sposób dowolny. Należy w tym aspekcie wziąć pod uwagę przede wszystkim doświadczenie życiowe oraz deklaracje samych małżonków. Jeżeli wynika z nich, że dalsze trwanie małżeństwa po prostu nie jest możliwe, rozwód jest w pełni dopuszczalny. Należy jednocześnie pamiętać, że w praktyce zdarzają się sytuacje, w których ustają fizyczne i uczuciowe relacje łączące małżonków, a pozostają pomiędzy nimi więzy o charakterze gospodarczym. Z takimi okolicznościami najczęściej mamy do czynienia wówczas, gdy do czasu rozwodu małżonkowie postanowili nadal ze sobą mieszkać. Wówczas, niejako siłą rzeczy, muszą utrzymywać przynajmniej pewne minimum relacji gospodarczych, związanych chociażby z koniecznością ponoszenia bieżących kosztów utrzymania mieszkania. Jednak okoliczność ta – o ile oczywiście zostaną spełnione pozostałe przesłanki– nie stoi na przeszkodzie udzieleniu przez sąd rozwodu.

Jednak sam fakt zaistnienia „trwałego i zupełnego” rozkładu pożycia pomiędzy małżonkami nie zawsze oznacza, że uzyskanie rozwodu będzie jedynie formalnością. Wręcz przeciwnie – w każdej tego rodzaju sprawie sąd bada, obok wskazanych powyżej przesłanek, także ewentualne istnienie okoliczności, które uniemożliwiają wydanie wyroku rozwodowego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy jasno stanowi, że rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Już na pierwszy rzut oka widać, że ustawodawca posługując się tego rodzaju sformułowaniami stosuje tzw. klauzule generalne, a więc odsyła do powszechnie obowiązujących w społeczeństwie wartości. Niestety w praktyce zastosowanie klauzul generalnych w realiach różnego rodzaju spraw sądowych – w tym rozwodowych – bywa bardzo trudne. Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo podnoszą, że oddalenie powództwa rozwodowego z powołaniem się na konieczność ochrony dobra dziecka może nastąpić jedynie w wyjątkowych sytuacjach. W każdym razie niedopuszczalne jest odgórne zakładanie przez sąd, że rozwód godzi w dobro dzieci małżonków, tym bardziej, że w wielu sytuacjach orzeczenie rozwodu jest najlepszym zabezpieczeniem tego dobra. Stąd też badanie, czy ewentualne orzeczenie rozwodu wpłynie negatywne na dobro dzieci, zawsze musi odnosić się do okoliczności danego przypadku. W każdym razie – co z resztą wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego – rozwód nie jest sprzeczny z dobrem dziecka wówczas, gdy pomimo rozwodu rodzice tak odnoszą się do dziecka, że nie odczuwa ono jego negatywnych skutków (a przynajmniej odczuwa je w sposób minimalny). W podobny sposób należy wykładać zakaz rozwodu z powodu sprzeciwiania się go zasadom współżycia społecznego. W tym obszarze w grę wchodzi przede wszystkim interes i dobro współmałżonka lub innych osób. Stąd orzeczenie rozwodu może okazać się niedopuszczalne, np. w sytuacji, gdy jeden z małżonków jest nieuleczalnie chory i wymaga stałej pomocy swojego współmałżonka. Warto w tym miejscu zasygnalizować, że Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, iż rozwód nie jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, kiedy jeden z małżonków jest wyłącznie winny trwałego i zupełnego rozkładu pożycia. To z kolei otwiera pytanie, jaka jest różnica pomiędzy rozwodem z orzekaniem a z nieorzekaniem o winie?

Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym sąd w wyroku rozwodowym rozstrzyga m.in. czy i który z małżonków ponosi winę w rozkładzie pożycia. Jednocześnie w przypadku, w którym małżonkowie zgodnie proszą o nierozstrzyganie tej kwestii, sąd ją po prostu pomija. W praktyce przeważnie decydujące znaczenie w tej kwestii ma czas. Osoby, którym zależy na szybkim uzyskaniu rozwodu najczęściej pomijają w procesie rozwodowym wszystkie kwestie związane z ustalaniem winy, gdyż najczęściej potrzeba na nie sporo czasu i cierpliwości. Proces rozwodowy bez orzekania o winie w zdecydowanej większości przypadków kończy się na jednej, maksymalnie dwóch rozprawach. Natomiast w sytuacji, gdy małżonkom zależy na określeniu, który z nich jest winny rozpadu pożycia, trzeba przygotować się na długi i skomplikowany proces, trwający nawet kilkanaście miesięcy lub nawet kilka lat. Jednak o tym, czy rezygnować z orzekania o winie nie powinny decydować tylko względy pragmatyczne, ale dobre zrozumienie znaczenia zamieszczenia tego rodzaju ustaleń w wyroku rozwodowym. Z punktu widzenia przepisów polskiego prawa określenie, który z małżonków jest winny rozkładu pożycia stanowi negatywną ocenę jego postępowania i może mieć wpływ na sytuację małżonków po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego. Klasycznym przykładem takiego wpływu jest możliwość zobowiązania małżonka wyłącznie winnego do pokrywania części kosztów utrzymania się małżonka niewinnego. Ponadto rozkład winy małżonków może mieć znaczenie przy określaniu ich nierównych udziałów w majątku wspólnym, a co za tym idzie w podziale tego, co rozwiedzeni wypracowali w czasie wspólnego życia.

O ile rozstrzygnięcie kwestii winy w rozkładzie pożycia przez sąd w wyroku rozwodowym może zostać pominięte na zgodny wniosek małżonków, o tyle ustawodawca przewidział, że pewne kwestie po prostu muszą zostać ustalone w tym orzeczeniu. Sytuacja jest najprostsza wówczas, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, a jednocześnie wnoszą o nieorzekanie o winie w rozkładzie pożycia. Wówczas w wyroku sąd rozstrzyga tylko i wyłącznie o dopuszczalności rozwodu oraz o kosztach postępowania. Sprawa znacząco komplikuje się wówczas, gdy małżonkowie posiadają wspólne małoletnie dzieci. W takich okolicznościach sąd musi zdecydować o: władzy rodzicielskiej, kontaktach rodziców z dzieckiem i alimentach. Ponadto, jeżeli małżonkowie w dacie wydania wyroku rozwodowego zajmują wspólne mieszkanie, sąd rozstrzyga także o sposobie korzystania z tego mieszkania. W przypadku wskazanych w powyżej kwestii związanych w wychowaniem wspólnych dzieci, należy podkreślić, że sąd ma prawo powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczającym tym samym władzę drugiego z nich. Dopuszczalna – w praktyce najczęściej spotykana – jest także sytuacja, w której władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, a tylko jeden z nich (przeważnie matka) na co dzień sprawuje opiekę nad dzieckiem, natomiast drugi rodzic ma prawo do kontaktów z dzieckiem. Wówczas należy pamiętać, że do podejmowania właściwie wszystkich decyzji związanych z wychowaniem dziecka, czy np. zarządem jego majątkiem, potrzeba zgodnego działania rodziców. Jednocześnie obowiązek łożenia na utrzymanie wspólnych dzieci obciąża każdego z byłych małżonków. Z tego względu sąd orzekając rozwód od razu orzeka także o miesięcznej wysokości „alimentów”. Co istotne, na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Zarówno z punktu widzenia dobra dziecka, jak i szybkości postępowania niezwykle korzystne jest zawarcie przez rodziców pisemnego porozumienia w powyższych kwestiach. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę takie porozumienie, oczywiście jeżeli nie jest ono sprzeczne z dobrem dziecka. W każdym razie ustalanie wskazanych tu zagadnień przez samych rodziców daje dużo większą nadzieję na zgodne wykonywanie praw i obowiązków rodzicielskich. Warto także zasygnalizować, że przepisy prawa pozwalają, aby w wyroku rozwodowym sąd dokonał także podziału majątku wspólnego małżonków. Jednak tego rodzaju rozstrzygnięcie jest podejmowane tylko na wniosek i to tylko wówczas, gdy przeprowadzenie takiego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Z tego względu sądy rozwodowe przeważnie odmawiają przeprowadzenia podziału majątku, co z kolei oznacza konieczność zainicjowania odrębnej sprawy cywilnej w tym zakresie lub przeprowadzenie umownego podziału.

Wszystkie powyższe uwarunkowania trzeba mieć na względzie konstruując pozew rozwodowy. Oczywiście musi on spełniać warunki przewidziane przez Kodeks postępowania cywilnego dla tego rodzaju pisma procesowego, a więc przede wszystkim zawierać oznaczenie stron (z podaniem ich aktualnego adresu zamieszkania), jasno sprecyzowane żądanie oraz jego uzasadnienie, a także wykaz dowodów, jakie powód chce przeprowadzić w sprawie. Pozew rozwodowy należy skierować co do zasady do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania małżonków sądu okręgowego. Sama konstrukcja pozwu uzależniona jest od tego, z których uprawnień ma zamiar skorzystać powód. Jeżeli żąda on nie tylko orzeczenia rozwodu, ale równie rozstrzygnięcia rozkładu winy, czy podziału majątku wspólnego, kwestia ta musi zostać wyraźnie wyartykułowana. Jednak w sytuacji, w której powód wnosi o rozwód bez orzekania o winie, również powinien to jasno zaznaczyć. W pozwie rozwodowym warto zamieścić także proponowany sposób wykonywania władzy rodzicielskiej, czy wysokość żądanych alimentów. Jeżeli małżonkom udało się w tej kwestii zawrzeć pisemne porozumienie, powinny zostać one odzwierciedlone w treści pozwu, a sam dokument dołączony do niego w formie załącznika. Oczywiście uwarunkowania te dotyczą jedynie tych małżonków, którzy posiadają wspólne małoletnie dzieci. W każdym razie solidne przygotowanie pozwu, jego właściwie sformułowanie i umotywowanie zdecydowanie usprawnia sam proces, dając szanse na jego szybkie przeprowadzenie i zakończenie.