Odwołanie darowizny

Różnego rodzaju darowizny – zwłaszcza pomiędzy krewnymi, powinowatymi, byłymi konkubentami czy znajomymi – są niezwykle częstą praktyką. Jednak kwestie związane z darowizną w istocie nastręczają wielu trudności prawnych – zwłaszcza wówczas, gdy pomiędzy darczyńcą a obdarowanym dojdzie do takiego pogorszenia stosunków, że dający darowiznę chce ją odzyskać. Niestety nie są to sytuacje rzadkie, stąd co raz bardziej uzasadnione jest pytanie w jakich okolicznościach jest to możliwe oraz jakie warunki należy spełnić, aby odwołać darowiznę? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w stosownych regulacjach prawa cywilnego.

Kodeks cywilny – w swoim art. 888 § 1 – stanowi, że przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Mówiąc inaczej darowizna polega na przekazaniu obdarowanemu – zupełnie bezinteresownie, a więc nie oczekując niczego w zmian – określonej rzeczy lub praw majątkowych, należących do dającego darowiznę. Jednocześnie przepisy prawa w żaden sposób nie limitują co może być przedmiotem darowizny, jednak najczęściej są nimi pieniądze, nieruchomości (działki, czy domy), a także różnego rodzaju ruchomości – najczęściej o stosunkowo dużej wartości, np. samochody bądź kosztowności. Warto pamiętać, że co do zasady umowa darowizny powinna zostać sporządzona w formie aktu notarialnego, ale wymóg ten nie ma charakteru absolutnego. W przypadku, w którym umowa – bez zachowania takiej formy – została wykonana jest ona ważna. Stąd przekazując z tytułu darowizny, np. określoną sumę pieniędzy, nie trzeba sporządzać aktu notarialnego jeżeli faktycznie doszło do darowania gotówki. Natomiast forma ta będzie obowiązkowo przykładowo przy darowiźnie nieruchomości – wynika to z faktu, że nie ma prawnej możliwości przeniesienia własności nieruchomości w drodze innej – niż notarialna – umowy. Ponadto z otrzymaniem darowizny wiąże się obowiązek zapłaty podatku – obowiązek ten powstaje wraz ze złożeniem przez darczyńcę oświadczenia w formie aktu notarialnego lub z chwilą spełnienia przyrzeczonego świadczenia. Aby określić wysokość podatku należnego od darowizny, najpierw należy obliczyć jej tzw. czystą wartość. Do tego konieczne jest odjęcie od wartości darowizny obciążających ją długów i innych ciężarów. Ponadto należy pamiętać, że ważnym czynnikiem wpływającym na wysokość podatku od darowizny jest stopień pokrewieństwa i powinowactwa pomiędzy darczyńcą a obdarowanym. W przypadku darowizny od osób z takiej grupy jak małżonek, zstępni (np. syn, córka, wnuki), wstępni (np. rodzice, dziadkowie), rodzeństwo, ojczym, pasierb, macocha wszystkie darowizny, niezależnie od ich wartości, mogą być zwolnione z opodatkowania. Jeżeli wartość darowizny przekracza wysokość kwoty wolnej od podatku (dla w/w grupy jest to kwota 9637 zł), to wartość przekraczająca kwotę wolną od podatku również może skorzystać ze zwolnienia. Uwarunkowane jest to jednak zgłoszeniem właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego.

Oczywiście w momencie, w którym prawa lub przedmioty objęte darowizną przejdą na własność obdarowanego, darczyńca nie może ich skutecznie zażądać z powrotem dla siebie. Jedynym powodem dla odwołania darowizny jest dopuszczenie się przez obdarowanego „rażącej niewdzięczności” względem dającego darowiznę. W doktrynie i orzecznictwie powszechnie uważa się, że stanowiący o tym przepis art. 898 Kodeksu cywilnego, chroni pewne podstawowe przekonania o charakterze moralnym związane z darowizną. Właściwie jasne jest, że obdarowany powinien być wdzięczny darczyńcy, jednak nie oznacza to, że ma wobec niego jakieś szczególne obowiązki, a sam dający darowiznę może dowolnie odwoływać dokonaną przez siebie czynność prawną. Przyjęcie odmiennego założenia przede wszystkim godziłoby w bezpieczeństwo obrotu prawnego, który powinien charakteryzować się pewną stałością. Właśnie z tego względu ustawodawca zdecydował, że odwołanie darowizny może nastąpić na podstawie – przywołanej już – „rażącej niewdzięczności”. Jest to typowe sformułowanie nieostre, którego prawidłowe rozumienie wymaga dokonania właściwej wykładni. W pierwszym rzędzie podnosi się, że niewłaściwe postępowanie obdarowanego musi być skierowane przeciwko darczyńcy. Stąd nie jest możliwe odwołanie darowizny tylko z tego względu, że otrzymujący darowiznę nie słucha poleceń darczyńcy bądź postępuje co prawda nagannie, ale jego zachowanie nie godzi w osobę, od której otrzymał darowiznę. Ponadto oceniając, czy w danych okolicznościach doszło do „rażącej niewdzięczności” – nawiasem mówiąc przedmiotowa ocena zawsze musi być dokonywana ad casum – należy brać pod uwagę zarówno czynniki subiektywne, jak i obiektywne. Dlatego nie jest możliwe uznanie, że doszło do rażącej niewdzięczności wobec obdarowanego tylko na tej podstawie, że darczyńca ma takie przekonanie. W związku z tym z „rażącą niewdzięcznością” mamy do czynienia wówczas, gdy zarówno z subiektywnego, jak i obiektywnego punktu widzenia zachowanie obdarowanego względem darczyńcy jest szczególnie naganne, naznaczone złośliwością czy celowym działaniem na szkodę darczyńcy. Przy czym „rażąca niewdzięczność” może polegać zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu, a więc w grę wchodzi tu np. opuszczenie darczyńcy w chorobie i odmowa pomocy mu, obmawianie go wobec innych osób, czy bezpodstawne zerwanie z nim stosunków rodzinnych. Jednak biorąc pod uwagę, że oceny zachodzenia przedmiotowych okoliczności w okolicznościach konkretnego przypadku zawsze powinno uwzględniać także zachowanie darczyńcy wobec obdarowanego. Może bowiem okazać się, że darczyńca sam prowokował naganne zachowania wobec siebie. Przy czym przyjmuje się, że w przypadku w którym obdarowany dopuściłby się przestępstwa wobec darczyńcy, np. znieważenia bądź zniesławienia, zawsze mamy do czynienia z „rażącą niewdzięcznością”.

W przypadku, gdy darczyńca odwoła swoją darowiznę z powodu „rażącej niewdzięczności”, obdarowany ma obowiązek zwrócić wszystko, co otrzymał z tytułu darowizny. Jednocześnie odwołanie darowizny zawsze musi nastąpić w formie pisemnej. W niektórych przypadkach może to wiązać się z dokonaniem dodatkowych formalności. Klasycznym przykładem takiej sytuacji jest odwołanie darowizny nieruchomości – oczywiście sama tego rodzaju czynność ze strony darczyńcy nie powoduje powrotnego przeniesienia na niego własności nieruchomości, a stanowi jedynie zobowiązanie do takiego przeniesienia przez obdarowanego, który okazał się „rażąco niewdzięczny”. Z tego względu obydwie strony muszą udać się do notariusza i w formie aktu notarialnego dokonać na powrót przeniesienia własności nieruchomości na darczyńcę. Analogicznie trzeba postąpić w przypadku odwołania darowizny niektórych ruchomości, np. samochodów – w takim przypadku bez stosownych dokumentów przerejestrowanie pojazdu jest niemożliwe. Natomiast jeżeli obdarowany nie wykona tego obowiązku, darczyńca zyskuje możliwość dochodzenia swoich praw na zasadach przewidzianych dla bezpodstawnego wzbogacenia. To zaś w praktyce oznacza przede wszystkim możliwość wytoczenia stosownego powództwa sądowego.

Nawet w sytuacji, gdy pomiędzy darczyńcą a obdarowanym zaszły zdarzenia, które można by określić mianem „rażącej niewdzięczności” nie oznacza to, że zawsze musi dojść do zwrotu darowizny. Przede wszystkim darczyńca nie ma obowiązku odwoływać jej – jest to jego uprawnienie, z którego może swobodnie korzystać. Jednocześnie ustawodawca zdecydował, że odwołanie darowizny będzie mogło nastąpić tylko w ciągu roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Ponadto darczyńca może wybaczyć obdarowanemu, przez co tym samym traci prawo do odwołania darowizny. Na czym więc polega przebaczenie, o którym tu mowa? Większość komentatorów uznaje, że przebaczenie nie jest czynnością prawną, a jedynie zdarzeniem prawnym, uznawanym po prostu za przejaw uczyć darczyńcy. W praktyce ma to duże znaczenie, gdyż przebaczenie nie musi charakteryzować się żadnymi zewnętrznymi przejawami właściwym dla składania oświadczeń woli. Jednak w przypadku, w którym pomiędzy darczyńcą a obdarowanym doszłoby do sporu sądowego, w którym istotna byłaby kwestia przebaczenia, wydaje się, że właściwie jedynym sposobem jego udowodnienia jest jakaś postać uzewnętrznienia. W grę może tu wchodzić stosowny dokument poświadczający taki fakt bądź zeznania świadków wydarzenia, które miałoby świadczyć o przebaczeniu. Jednocześnie skuteczność przebaczenia zależy od tego, czy darczyńca rzeczywiście chciał osiągnąć taki skutek, a więc być świadomy podejmowanych przez siebie czynności. Jest to tym bardziej istotne, gdy darczyńca nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych. Wówczas Kodeks cywilny stanowi, że przebaczenie odnosi swój skutek, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Stąd też – co jak widać jest cechą charakterystyczną właściwie wszystkich kwestii związanych z darowizną – ocena „rozeznania” darczyńcy zawsze musi odnosić się do okoliczności konkretnego przypadku. W grę wchodzą tu zwłaszcza takie okoliczności, jak stan zdrowia – zwłaszcza psychicznego – darczyńcy, czy osobista sytuacja, w której się znajduje. W żadnym wypadku nie można uznawać za skuteczne przebaczenia będącego wynikiem przymusu. Należy także podkreślić, że odwołanie darowizny nigdy nie jest możliwe, gdy sama darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego.

Właściwie wszystkie z omówionych tu kwestii mają odpowiednie zastosowanie także do spadkobierców darczyńcy. Oznacza to przede wszystkim, że mają oni prawo do odwołania darowizny. Jednak warunkiem wykorzystania tego uprawnienia jest spełnienia dodatkowych przesłanek. Przede wszystkim spadkobiercy darczyńcy uzyskują uprawnienie do odwołania darowizny wówczas, gdy dający darowiznę w chwili swojej śmierci był uprawniony do dokonania takiej czynności. Oznacza to, że przed śmiercią darczyńcy obdarowany musiałby dopuścić się wobec niego „rażącej niewdzięczności”, a jednocześnie nie mógłby upłynąć rok od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o takiej sytuacji. Ponadto przedmiotowe uprawnienie pojawia się wówczas, gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. W każdym razie nie ma wątpliwości, że kwestie związane z odwoływaniem darowizny należą do skomplikowanych, zwłaszcza z powodu częstego odwoływania się przez ustawodawcę w stosownych przepisach Kodeksu cywilnego do zwrotów niedookreślonych. W praktyce więc w przypadku pojawienia się problemów związanych z odwołaniem warto skorzystać z pomocy profesjonalnego prawnika, doświadczonego w opisach tu kwestiach. Bez tego pozytywne załatwienie sprawy może okazać się po prostu niewykonalne.